Inspiratie

Willem van Oranje: de eerste coachend leider in Nederland?

Wat kenmerkt een coachend leider? In ieder geval ambitie, perspectief, en leiderschap zonder macht.
Misschien was zo bezien betreft Willem van Oranje wel de eerste coachend leider van Nederland. We leggen hem langs de meetlat.

Ambitie
Oranje was zeer ambitieus. Zijn heer Filips II wilde dat er in zijn rijk slechts één godsdienst zou zijn. Oranje komt op voor het recht van de vervolgde minderheid der protestanten. En als hij merkt dat het met woorden niet lukt, gaat hij over tot de daad. Hij begint een opstand, tegen de schijnbare overmacht van het toendertijd sterkste leger ter wereld, en houdt het jarenlang vol, tot de dag van zijn dood.
Voor zo'n strijd zijn medestanders nodig. Hij kon die vinden bij de bedreigde minderheid, bij de calvinisten dus. Maar aan die steun had hij niet genoeg. Het waren de mensen van het midden die hij voor zich moest winnen, in de eerste plaats diegenen die beschikten over het geld en dus over invloed. Die vond hij in de Hollandse regenten. Er waren twee dingen die hij hun kon geven: perspectief en leiderschap zonder macht.

Perspectief
Ten eerste was er zijn onwankelbaar vertrouwen in de goede afloop. Het is inspirerend als een man met zo'n natuurlijk overwicht en zoveel persoonlijke charme als de prins er steeds van uitgaat dat hij strijdt voor de goede zaak, en dat die dus ook met Gods hulp de overhand zal houden.

Leiderschap zonder macht
Maar er was nog een tweede ding dat hij kon geven, en dat was ruimte om de anderen macht te gunnen. Wat in opstanden en revoluties dikwijls gebeurt, is dat de leider alle macht naar zich toe trekt. Revoluties brengen vrijwel altijd een sterke man voort, die de teugels van het bewind stevig in handen neemt. Oranje was daarin veel terughoudender. Hij heeft toegelaten en zelfs bevorderd dat de Staten van Holland het machtsvacuüm vulden. Toen de gehoorzaamheid aan de koning was opgezegd, traden zij in zijn plaats op als hoogste gezag.
Oranje gaf hun die ruimte, omdat hij deze situatie aankon. De Staten waren voor hem onmisbaar, maar het omgekeerde was ook waar: een land in oorlog kan niet zonder krachtige leiding. Het is onmogelijk die op te dragen aan een vergadering van veertig tot vijftig man, zoals de Staten van Holland. Een leider was absoluut noodzakelijk, en de prins was de enige kandidaat. Hij was ook niet bang die verantwoordelijkheid te nemen en waar nodig op eigen gelegenheid de maatregelen te treffen die voor de verdediging van het land dringend nodig waren. Maar tegelijk bracht hij de zelfbeheersing op het overleg met de Staten van Holland open te houden. Zij moesten betalen, en daarom ook hun deel van de verantwoordelijkheid dragen. Het moest ook hún oorlog zijn. Daarom heeft Oranje zich tevredengesteld met een informeel, persoonlijk overwicht. Formele bevestiging had hij niet nodig.

Resultaat
De opstand bleef zich dus afspelen in de sfeer van overleg. De regering veranderde niet in een dictatuur. Dat heeft verstrekkende gevolgen gehad. Als een revolutie eenmaal is aangekomen in de fase van de dictatuur, loopt dat vrijwel onvermijdelijk uit op radicalisering. De revolutionaire voorhoede legt haar ideeën aan de hele samenleving op. De revolutie kan ook juist door die radicalisering mislukken: het draagvlak versmalt zich en de opstand wordt neergeslagen. Eén van deze twee scenario's was werkelijkheid geworden als ook hier in de zestiende eeuw gekozen was voor een vorm van radicalisering. In de gegeven omstandigheden zou dat zijn neergekomen op een calvinistische dictatuur.
In de overlegsfeer die Willem van Oranje had gecreëerd kon een dergelijk uiterste altijd vermeden worden. Hier bleef het geven en nemen.
De calvinisten hebben daar wel van geprofiteerd. Omdat zij als enigen de opstand hun volle steun gaven, kregen ze de beschikking over alle kerkgebouwen. Maar de volgende stap is nooit gezet. Er kwam hier geen staatskerk, waarvan het lidmaatschap voor iedereen verplicht was. Katholieken hebben het een tijdlang niet gemakkelijk gehad, maar op den duur kwam te hunnen behoeve een gedoogbeleid tot stand, dat stilzwijgend toeliet wat naar de letter van de wet verboden was.
Zo heeft Oranje een staat tot stand gebracht die zeer lang zijn stempel is blijven dragen, in menig opzicht tot vandaag toe: beslissen in overleg, ruimte voor elkaar laten, gedogen wat je zonder groot machtsvertoon niet kunt beletten en alle radicalisering de pas afsnijden. Dat is het unieke en eigenzinnige Nederland, met al zijn deugden en gebreken. En het dankt zijn ontstaan en voortbestaan aan geen mens zozeer als aan Willem van Oranje met zijn bijzonder leiderschap, zijn inzet voor tolerantie, zijn organisatietalent en inspirerend vermogen. De vader des vaderlands was ’s lands eerste coachend leider.

gebaseerd op het artikel van A.Th. van Deursen op de website van de Historische Vereniging Nederland, 2004